Grudzień, choinka,
osioł zaszczycony,
wół zarozumiały,
tylko Bóg się nie wstydzi,
że jest taki mały
- ks. J. Twardowski
Okres Bozego Narodzenia charakteryzuje sie wieloma
obrzedami i zwyczajami swiatecznymi.
i calodniowym poscie wstrzemiezliwosci (post jakosciowy),
rozpoczyna sie wieczerza wigilijna poprzedzajaca
Uroczystosc Bozego Narodzenia.
Slowo wigilia pochodzi od lacinskiego slowa vigilare i
oznacza
czuwanie, bowiem zbliza sie swieto naszego Odkupienia.
W Jezusie Chrystusie, Bog przyszedl na swiat, stal sie
jednym z ludzi,
aby wszystkich uczynic dziecmi jednego Boga i bracmi i
siostrami.
Historyczne wydarzenie narodzenia Jezusa w Betlejem za panowania
cesarza Augusta , posiada dla swiata
znaczenie przelomowe: odtad czas liczy sie przed i po narodzeniu Jezusa.
Te narodziny w stajni, poza miastem, w ubogiej rodzinie swiadcza o milosci Boga do ludzi.
Zapach pachnącego barszczu i kompotu
Potrawy podawane w wieczor wigilijny w polskiej tradycji sa postnymi.
Wieczerza zwana jest takze postnikiem
(nazwa wywodzi sie od pokarmow postnych).
Groch, suszone grzyby, kluski, czerwony barszcz,
kompot z suszonych sliwek, jablek i innych owocow,
mak, kapusta, miod, kasza, pierogi, ryby
to podstawowe skladniki wigilijnej wieczerzy.
Wspolczesnie ilosc podawanych potraw jest rozna,
lecz zawsze zachowuje sie tradycyjne skladniki w
przygotowaniu stolu wigiliijnego.
Wieczerza chlopska dawniej skladala sie
z 7 potraw, szlachecka z 9, a panska z 11.
W wielu polskich rodzinach, szanujacych tradycje i zwyczaje, podaje sie obecnie na stol 12 dan.
Do wieczerzy zasiadaja
wszyscy domownicy, a dla nieobecnych pozostawia sie jedno miejsce i wolne nakrycie na stole.
Wieczerza wigilijna nie jest zwykla uroczysta kolacja, lecz ma ona charakter religijnego wydarzenia.
Pierwsza gwiazda na niebie
Kiedy na niebie pojawia sie pierwsza gwiazdka, rozpoczyna
sie wieczerze wigilijna. Zachowany zwyczaj rozpoczecia wspolnego
posilku wraz z blaskiem pierwszej gwiazdy na niebie jest
na pamiatke gwiazdy betlejemskiej, ktora ujrzeli Medrcy
i bardzo sie uradowali (Mt 2,10).
Swiateczny posilek poprzedza wspolna modlitwa,
zainicjowana przez ojca rodziny lub najstarszego jej
czlonka.
W wielu domach na stole lub w poblizu niego umieszcza sie
figurke dzieciatka Jezus. Po wspolnej
modlitwie zostaje odczytany fragment Ewangelii o Narodzeniu Jezusa (£k 2,1-14).
Nastepnie odmawia sie Ojcze nasz i modlitwe przed posilkiem
np:
"Poblogoslaw Panie Boze nas,
w ten wieczor wigilijny,
poblogoslaw ten posilek,
tych wszystkich,
ktorzy go przygotowali
i naucz nas dzielic sie chlebem,
radoscia i miloscia z wszystkimi.
Przez Chrystusa Pana Naszego.
Amen."
Teraz nastepuje dzielenie sie oplatkiem na znak wzajemnego
pojednania. Jest to chwila w ktorej wszyscy skladaja sobie
zyczenia i przepraszaja sie za wyrzadzone zlo.
Dzielenie sie oplatkiem
Prawdopodobnie zwyczaj dzielenia pochodzi z dawnych wiekow
chrzescijanskich, kiedy to na oltarzu skladano dar ofiarny
w postaci chlebow (tzw. eulogie z j. greckiego).
Czesc tych chlebow konsekrowano pdczas Mszy sw. i w Komuni
sw. rozdzielano uczestnikom liturgii eucharystycznej.
Pozostala reszte chlebow poswiecano po Mszy sw.
i rozdawano tym, ktorzy nie przyjmowali Ciala
Panskiego,
a takze w dowod milosci i jednosci posylano je tym,
ktorzy nie mogli wziac udzialu w Eucharystii.
(Eulogie byly znane powszechnie juz od IV wieku na
Wschodzie,
a od VI wieku zwyczaj ten rozpowszechnil sie w Galli,
Italii,
Niemczech i dotrwal nawet we Francji az do soboru
Watykanskiego II). Byl to rodzaj komunii duchowej. Aby przyjac ten poswiecony
chleb, wymagano odpowiedniego usposobienia duchowego,
otwarcia na wspolnote.
Wspolczesnym znakiem tej dawnej praktyki liturgicznej,
okazania zyczliwosci i jednosci duchowej z bracmi,
jest przesylanie przelamanego oplatka najblizszym
i znajomym w liscie, wraz z zyczeniami swiatecznymi.
Przelamanie oplatka ze wszystkimi uczestnikami wieczerzy
wigilijnej
jest centralnym jej punktem.
Zbawiciel swiata narodzil sie w Betlejem czyli w "Domu
Chleba"
(tak sie tlumaczy hebrajska nazwe Betlejem).
Przelamanie sie z bliznimi oplatkiem oznacza wzajemne
poswiecenie sie jednych dla drugich i chec dzielenia z nimi codziennego chleba,
wypracowanego w trudzie "owocu pracy rak ludzkich".
Łamanie sie w ten wieczor oplatkiem zbliza, laczy ludzi
oddalonych od siebie poprzez egoizm i jednoczy ze soba
sasiadow.
Dawniej oplatki byly wypiekane na plebaniach, w
klasztorach i roznoszone po domach. Ten rodzaj dostarczania mial wymowe
glebokiej wiezi z Kosciolem parafialnym.
Boze Narodzenie - rodzinne swieta, maja wprowadzic pokoj i
przyjazn w ludzkie serca, by wszyscy mogli cieszyc sie z Narodzenia Pana.
Dopiero gdy wszyscy zloza sobie zyczenia i podziela sie oplatkiem nastepuje
spozywanie wieczerzy.
Wolne miejsce przy stole
Zwyczaj wolnego miejsca przy stole wigilijnym jest wyrazem
serdecznej pamieci o naszych bliskich, ktorzy sa nieobecni.
W ten wieczor prosi sie takze tych, ktorzy sa samotni i jest
sie gotowym w dom przyjac niespodziewanego goscia.
Na stole nakrytym bialym obrusem - zwyczaj nakazuje
polozenie
pod obrus sianka - (symbolizuje to narodzenie Jezusa w
ubostwie), plonaca swieca jest symbolem Chrystusa - Swiatlosci swiata -
swiatlo to jest znakiem zgromadzenia w imie Panskie przy
stole.
Ojciec domu moze odmowic modlitwe:
"Wszechmogacy wieczny Boze,
racz poblogoslawic to siano,
ktore umieszczamy na stole wigilijnym,
by przypominalo nam o ubostwie groty betlejemskiej,
w ktorej narodzil sie w ciele Twoj Syn Jezus Chrystus.
Spraw, abysmy nie troszczyli sie w nadmiarze o to,
co mamy jesc i pic, w co mamy sie przyodziac,
lecz bysmy zabiegali o sprawy Krolestwa Bozego
i radowali sie z obecnosci w naszej rodzinie Jezusa
Chrystusa,
ktory z Toba zyje i kroluje na wieki wiekow.
Amen."
Ryba i jej symbol, koledy i prezenty
Tradycyjna potrawa wigilijna polskiej kuchni jest ryba.
W starozytnosci chrzescijanskiej ryba symbolizowala
Chrystusa.
Z poszczegolnych liter tego slowa w transkrypcji greckiej
chrzescijanie odczytywali: Jesus Christos Theu Hios, Soter -
"Jezus Chrystus Syn Boga, Zbawiciel".
Uroczysty charakter nadaje wieczerzy wigilijnej takze spiew
koled i pastoralek, oraz wreczenie podarkow.
Wspaniala wyobraźnia ludowa w prostych slowach i pieknych
melodiach, oddaje podniosly nastroj tej nocy - cicha noc, swieta noc.
Pomaga to celebrowac dawne wydarzenia biblijne i
lepiej je przezywac. Koledy przyjely sie po chatach, dworach i sa spiewane
wszedzie, gdzie sa Polacy. Takze zwierzeta sluzace czlowiekowi w ciagu
calego roku, sa wyroznione w ten wigilijny wieczor, otrzymuja one od gospodarza
kolorowy oplatek.
Tradycja ludowa mowi, ze o polnocy zwierzeta "mowia
ludzkim glosem".
Wieczerza jest czasem wspolnego czuwania, w czasie ktorego
spiewane sa koledy, pastoralki.
W najdawniejszych polskich koledach i pastoralkach pojawiaja
sie osoby rożnych narodowosci, wszyscy spiesza do zlobka, aby poklonic sie Bozej Dziecinie.
Sa wsrod nich Persowie, Arabowie, Murzyni, Wegrzy, Cyganie.
W te cicha noc wszystkie drogi prowadza do Dzieciatka.
Przystrojona choinka
Choinka - drzewko wigilijne - poczatkowo strojono ja tylko w
jablka na pamiatke rajskiego drzewa.
Zwyczaj stawiania ustrojonego drzewka w domu prawdopodobnie
wywodzi sie z Alzacji i siega koncu XV wieku (najstarsze Zrodlo potwierdzajace
ten zwyczaj pochodzi z terenu Niemiec - zachowany sztych Łukasza Cranacha
Starszego z 1509 roku, na ktorym choinka przystrojona jest gwiazdami i swiecami).
Niektorzy upatruja poczatkow tej tradycji w ksiedze Izajasza
60,13: Chluba Libanu przyjdzie do Ciebie: razem cyprysy, wiazy i bukszpan, aby
upiekszyc moje miejsce swiete.
Od XVIII wieku zwyczaj dekorowania choinki staje sie
powszechny
w wielu krajach europejskich, glownie protestanckich.
W 1837 roku ksiezniczka Helena Maklemburska wprowadzila
zwyczaj dekorowania choinki we Francji.
W kilka lat pozniej, w 1844 roku, pojawila sie choinka w
Anglii,
na dworze krolowej Wiktorii i ksiecia Alberta .
Do Polski choinka trafila na przelomie XVIII i XIX wieku w
czasie zaborow. W Stanach Zjednoczonych zwyczaj swietowania Bozego Narodzenia z
choinka wprowadzili imigranci niemieccy.
W Muzeum Nauki i Techniki w Chicago co roku odbywaja sie
pokazy choinek prezentujace kultury roznych czesci swiata.
Boze Narodzenie przezywane w Chicago
w oprawie sztucznego uroku wielkiego miasta, komercyjnych ozdob, iluminacji
ulic i domow,
rozni sie od polskiego przezywania swiat.
Towarzyszacy temu swietu duch komercjalizmu,
wykorzystuje sytuacje oferujac klijentom "cywilizacyjne
zbytki"
co wypacza donioslosc tych swiat.
Skladanie darow pod choinke, jest nasladowaniem dobroci Boga
obdarowujacego nas licznymi darami.
Radosc, tajemnica i niespodzianka, nadaja podarunkom
gwiazdkowym szczegolna wartosc, bo ucza hojnosci serca i dzielenia daru z
innymi.
Oktawa Bozego Narodzenia
Uroczystosc Narodzenia Panskiego posiada oktawe,
tj. "przedluzenie" swieta na 8 dni. Liczba ta
(lac. octo - osiem) oznacza pelnie i jest obrazem wiecznosci.
Zwyczaj swietowania niektorych swiat przez cala oktawe
siega swymi korzeniami Starego Testamentu.
Ostatni dzien oktawy Bozego Narodzernia jest pierwszym dniem
Nowego Roku kalendarzowego i poswiecony jest on Maryi,
Jej Bozemu Macierzynstwu. Wymowa tego swieta jest wspaniala.
Maryja i Kosciol daja ludziom Zbawiciela.
Ona zrodzila Jezusa dajac Mu zycie, jako Dziewica i Matka,
a Kosciol daje nowe zycie poprzez sakrament Chrztu swietego
i przez gloszenie Ewangelii zasiewa je w sercach wiernych.
Szopka
Zwyczaj stawiania szopki w sugestywny sposob pozwala
wyobrazic sobie miejsce narodzin dzieciatka Jezus. W szopce umieszcza sie
figurki osob, zwierzat i przedmioty towarzyszace tym narodzinom. Sa one
ustawione posrodku szopy, gdzie polozony jest zlobek w ktorym spoczywa
Dzieciatko, przed ktorym kleczy Maryja i stoi sw. Jozef. Za zlobkiem jest wol i
osiol. Tradycyjne przedstawienie tych zwierzat nawiazuje do slow Proroka
Izajasza: Wol rozpoznaje swego pana i osiol zlob swego wlasciciela (Iz 1,3). Do
stajenki spiesza pasterze z darami. Od okresu Objawienia Panskiego sa przy
Jezusie obecni Trzej Krolowie. Ponad szopka swieci gwiazda betlejemska, a nad
nia unosza sie aniolowie (spiewaja chwale Bogu, a ludziom dobrej woli
obwieszczaja pokoj). Szopke umieszcza sie w kosciolach, domach, a nawet na
placach miast. Polska tradycja wystawiania szopek jest szczegolnie bogata. W
Chicago spotyka sie czarna Madonne i Jozefa z kolczykiem w uchu,
pioropuszem indianskim na glowie, a Dzieciatko polozone jest nie tylko na
sianie, ale tez na macie, trzcinie, a nawet malowanej chuscie. Miejscowa
tradycja, roznorodnosc kultur i jezykow, urozmaica idacych do Jezusa, chcacych
oddac poklon Dzieciatku. Poczatek pieknemu zwyczajowi ustawiania szopki dal sw.
Franciszek z Asyzu w XIII wieku. Dzialo sie to w kosciele w Greccio w 1223 r.
Jeden z freskow Giotta z XIV wieku przedstawia to zdarzenie. Dzisiaj podobnie
jak za czasow Franciszka, szopkia przyciagajac do Jezusa, ludzi obojetnych na
Jego Narodzenie. Oby wszyscy ludzie, mieszkajacy w roznych miejsca na swiecie,
kimkolwiek sa, umieli rozpoznac Boga w nowo narodzonym Dziecieciu.
Kolednicy
Z obrzedowosci ludowej wywodza sie takze kolednicy,
obchodzacy z gwiazda, szopka, turoniem, konikiem, koza,
bocianem, niedźwiedziem domy, mieszkania, skladajac zyczenia
sasiadom i krewnym. Na chicagowskich ulicach mozna spotkac wielu firmowych
Mikolajow, a kolednikow nie ma prawie wcale.
Atmosfera komercyjna i przedswiateczna na wiele tygodni
przed Bozym Narodzeniem zaciera sile i wymowe tej niezwyklej
nocy. Ludzie jednak z utesknieniem czekaja swego Zbawcy, modlac sie za siebie,
wypoczywajac w tym dniu, a ksieza tej nocy odprawiaja
po trzy Msze swiete symbolizujace potrojne narodzenie Jezusa
(odwieczne, historyczne, mistyczne).
Na szczescie, na zdrowie,
Na to Boze Narodzenie,
abyscie byli weseli,
Jak w niebie anieli,
aby sie darzylo w komorze
i oborze; wszedzie daj Boze!
We woreczku, na koleczku,
w kazdym katku po dzieciatku,
a na piecu troje
na to winszowanie moje!
opracowanie ks. Stanisław Gron SJ
